Prof. Cihan Tuğal*
Türkiye’deki hükümet yanlısı çevreler, sadece İslamcı bir koalisyon nefret ettikleri diktatörü devirdiği için değil, birebir vakitte tüm operasyonu kendi liderlerinin organize ettiğine inandıkları için sevinçten havalara uçuyor. Arap Baharı’nın birinci günlerinde AKP’nin yaptığı hesap, bu ayaklanmaların muhafazakar dini pahalar, demokratik hükümet yapısı ve neoliberal idare anlayışını birleştiren bir ‘Türk modelini’ benimseyecek birkaç hükümet üreteceği tarafındaydı. Suriye’deki İslamcılar, bu modele uygun bir profil sergiliyorlardı. Lakin Esad’ın sivil itaatsizlik aksiyonlarına yönelik şiddetli baskısı, bu tıp bir dönüşümün mümkün olamayacağını ortaya koydu ve Türkiye, isyancı milis kümelerini silahlandırmaya başlayarak çatışmayı militarize etme ve mezhepleştirme yarışında Batılı güçler, Rusya ve İran’a katıldı. Bu durum, ülkenin fiili olarak Şii, Sünni ve Kürt bölgelerine ayrılmasıyla sonuçlandı. En az dört milyon Suriyeli Türkiye’ye göç etti, bu da burada göçmen tersi bir atmosferi körükledi. İslamcıların liderliğindeki güçler geçen hafta Şam’ı ele geçirene kadar, bu çıkmazın sonu gelmeyecek üzere görünüyordu.
O günden itibaren İslamcı gazeteler, Erdoğan’ı “Suriye Devrimi”nin kumandanı, “Suriye’nin Fatihi” ve “21. Yüzyılın En Büyük Devrimcisi” olarak alkışladı. Türk sağında, hükümetin Suriye siyasetini mülteci krizinden sorumlu tutanlar olsa da, artık Erdoğancılar kendilerini haklı hissediyorlar. Esad’ın devrilmesiyle birlikte, hem gücün iktidardaki AKP etrafında yine birleşmesini hem de bölge genelinde Türk nüfuzunun büyük ölçüde artmasını bekliyorlar – pek çok kişi, Batı’nın bölgedeki denetiminin fiilen sona erdiğini ilan ediyor.
Muhalefet ise bilakis Esad’ın düşüşünü, Erdoğan ve cihatçıların piyon olduğu bir Amerikan oyununun sonucu olarak görüyor. Erdoğancılar, Türkiye’nin tesiri altında demokratik ve İslamcı bir Suriye beklentisi içindeyken, Kemalistler ve öbür merkezciler, daha sonra Erdoğan’a mal edecekleri Suriye’nin hukuken bölünmesinden ve bir Kürt devletinin kurulmasınden telaş ediyor. Geçtiğimiz hafta boyunca her iki taraf da kendi bakış açılarını destekleyen delilleri şişirip aykırı olanları bastırmaya çalıştı. Lakin asıl görünüm çok daha karmaşık. Suriye’de kimlerin kelam sahibi olduğuna dair hâlâ büyük bir belirsizlik var ve en kritik bilgilerin gün yüzüne çıkması yıllar alabilir. Bu nedenle bu yazı, Türkiye’nin olaylardaki rolüne dair bir taslak olarak kabul edilmelidir ve yeni ayrıntılar ortaya çıktıkça değişebilir. Lakin şu anda kesin olan bir şey var: Güç istikrarı Erdoğan’ın lehine değişmiş olsa da, Erdoğancıların bölgenin Türk imparatorluğu biçiminde tekrar yapılandırılması hayallerinin temelsiz olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Türkiye, kuzey Suriye’deki birkaç silahlı kümesi, Suriye Ulusal Ordusu (SMO, eski ismiyle Özgür Suriye Ordusu) ismi altında örgütlemiş durumda. Türkiye, SMO’nun ABD takviyeli Suriye Demokratik Güçleri’ni (SDG) ortadan kaldırarak Suriyeli Kürtleri, Şam’daki İslamcı hükümete tabi kılmasını umuyor. Erdoğancılar ayrıyeten, SMO yetkililerinin Esad sonrası kabinede yer almasını istiyor. Fakat Türkiye’nin, Şam’a ilerleyişe liderlik eden Heyet Tahrir Şam (HTŞ) üzerindeki tesiri sonlu. Aralık ayının birinci günlerinde Türkiye, Esad’ı devirmekten çok çatışmaları sonlandırma gayesiyle Rusya ve İran’la görüşmeler yapıyordu. Kasım ortasında ise Erdoğan, Esad’ın geçiş hükümetinde yer alması için davette bulunmuştu. Bu durumda, operasyonun beyni olmaktan çok uzak olan Erdoğan, HTŞ harekete geçtikten sonra yeşil ışık yakmak zorunda kalmış üzere görünüyor. SMO akına katıldı lakin liderliği üstlenmedi. Ayrıyeten, HTŞ ile SMO ortasında çatlaklar olduğu ve birtakım SMO mensuplarının Kürt sivillere yönelik makûs muamele nedeniyle tutuklandığı bildiriliyor.
Bütün bunlar, HTŞ’nin gerçekte neyi temsil ettiği sorusunu gündeme getiriyor. IŞİD ve El Nusra kökenli olan ve Washington’ın terör örgütleri listesinde yer alan bu küme, Batı için pek de sempatik bir figür üzere görünmüyor. Lakin ABD ve AB, kümenin Şam’ı ele geçirmesinin gerisinde nispeten optimist açıklamalar yaptı ve bu durum, ‘Direniş Ekseni’ni daha da sarsarak İran’ın bölgedeki rolünü zayıflattı. Türkiye’de ise HTŞ hakkındaki görüşler bölünmüş durumda. Muhalefet, HTŞ’nin ABD ve İsrail tarafından yaratıldığını savunurken, Erdoğancılar Türkiye’nin son yıllarda bu kümesi silahlandırıp eğittiğini sav ediyor. Bir öbür söylenti ise HTŞ’nin İngiltere istihbaratı tarafından eğitildiği istikametinde. Kimi uzmanlar, Şam’a yönelik akının Batı istihbarat servislerinin müdahalesi olmadan başarılı olamayacağını öne sürerken, öbürleri, bu istihbarat servislerinin HTŞ tarafından saf dışı bırakıldığını savunuyor. Demokratik Birlik Partisi (PYD) başkanları Salih Müslim ise, HTŞ’yi “Suriye’nin bir parçası” olarak tanımlayıp, Kürtlerin bir ortada var olmak istediklerini belirtiyor.
Şu basamakta hangi anlatının daha dengeli olduğunu söylemek güç. Lakin, İslamcıların bölge halkları ortasında sempati kazandığı gerçeğini göz arkası edemeyiz. Kimileri, onları statükoya karşı tek tesirli muhalefet olarak görüyor. Birçok solcu, Hamas kelam konusu olduğunda bunu kabul etmeye hazır; nitekim de Hamas’ın anti-emperyalist kimliğini abartma eğilimi var (oysa kökenleri tam karşıtı yöndedir) ve öteki İslamcı kümelerin halk üzerindeki tesiri çoklukla küçümseniyor. HTŞ’nin kimler tarafından desteklendiği net olmasa da, bu küme uzun vadeli bir eğilime işaret ediyor: Cihatçı örgütlerin ana akımlaşması ve kısmen ehlileşmesi, kurumlara sızması yahut onları ele geçirmesi ve popülerleşmesi. Bu üç dinamik birbirini vakit zaman zayıflatıyor olsa da, Suriye’deki son gelişme, bunların HTŞ formunda birleştiğini gösteriyor.
Başka bir deyişle, olayların nasıl geliştiğinden bağımsız olarak bölgesel seviyede İslamcılığın -daha spesifik olarak, cihatçı eğilimlerin- güç kazandığı tartışmasız bir gerçek. Türk muhalefeti, solcu hareketler dahil, bunun Amerikan dostu bir İslamcılık olduğunu ısrarla savunuyor. Fakat, Erdoğancılığın kendisinin yıllar içindeki dalgalanmaları, bu halde ateşle oynadığında Batı için riskler olduğunu gösteriyor. AKP, başlangıçta Amerikancı İslamın numunesi olarak görülüyordu: Kişisel özgürlükleri, aile kıymetlerini ve dini muhafazakarlığı özgür piyasa ile birleştiriyor ve Orta Doğu’nun Batı yanlısı olarak tekrar yapılanmasına katkı sağlıyordu. Lakin yıllar geçtikçe, vakit zaman Amerikan tesiri ziyanına olacak halde, büyük bölgesel hırslara sahip bir parti-devlet kalkınma modelinin hizmetinde piyasaları, aileyi ve dini hakimiyeti altına alırken ferdi özgürlükleri giderek daha fazla kısıtladı.
Esad’ın devrilmesinden bu yana İsrail, Suriye’de yüzlerce hava saldırısı gerçekleştirdi ve Netanyahu, Golan Tepeleri’ni kalıcı olarak İsrail toprağı haline getirmeyi amaçladığını belirtiyor. Başarılı olsun ya da olmasın, kuzeydeki rakibinin askeri kapasitelerini yok etmesi göz önüne alındığında, İsrail bölge üzerinde daha fazla nüfuza sahip olmaya hazır – bu da HTŞ’nin zaferinin Batı’nın gücüne darbe yahut ‘İsrail yayılmacılığının sonu’ manasına geldiği tarafındaki Erdoğancı varsayımları çürütüyor. Lakin, şayet kastettiğimiz şey kaba kuvvete dayalı bir egemenlikten fazla güç ve isteğin faal bir birleşimi ise, ABD-İsrail hegemonyasının mutlak olarak güçleneceğini söylemek de aldatıcı olur. Bu kaotik gelişmelerden gerçek bir baskın gücün ortaya çıkması kuşkulu görünüyor. Ayrıyeten, özgür, demokratik bir devletin ya da kesin bir bölünmenin ortaya çıkması da mümkün değil. Önümüzdeki yıllar için en mümkün senaryo, artan İslamcı ve Erdoğancı askeri güç, diplomatik liderlik ve ticari genişlemeyle birlikte sürüncemeli lakin tahminen de nispeten hudutlu bir çatışma olacaktır. Bu sonuç tekrar de Türkiye için bir yarar niteliğinde olacak, fakat mevcut Erdoğancı hayallere kıyasla yetersiz kalacaktır.
Türk emperyalizmi için en büyük tehlike, Kürt güçlerinin giderek daha fazla resmileşmesi olacaktır. Kalıcı barş, Batılı devletlerce resmen tanınan Suriyeli Kürtlerin özerklik ya da bağımsızlık kazanmasını kapsayacaktır. Kürtler içinse bu resmileşmenin sonuçları bilinmeyen olacaktır. Artık global solun kahramanları olmayacaklar, lakin izolasyonlarından kurtulacaklar ve çürüyen milletlerarası devlet sisteminin ‘normal’ bir modülü haline gelecekler. Türkiye’deki Kürtler ise kendi bahtlarına terk edilecek, lakin güneylerindeki bu olağanlaşma süreciyle yürek bulacaklar. AKP (neo-faşist ortağı MHP ile birlikte) HTŞ’nin Halep operasyonundan önce, hapisteki PKK lideri Abdullah Öcalan ile temasa geçmişti; birçok yorumcu bunu Türkiye’nin Esad aykırısı operasyon hakkında evvelden bilgi sahibi olduğunun bir ispatı olarak kıymetlendiriyor. Lakin hükümetin bu açılımını, yasal Kürt partisinin ve seçilmiş belediye liderlerinin sert bir formda bastırılması takip etti. Bu da, Öcalan ile yapılacak muhtemel bir mutabakatın hükümetin koşullarına nazaran sağlanacağına ve hareketin bütünü için büyük kayıplar içerdiğine işaret ediyor.
Şu an için, Körfez monarşileri kenarda duruyor. Esad’ın rehabilitasyonu ve nihayetinde Suriye’nin Arap Birliğ’ne kabul edilmesi tarafındaki son teşebbüsleri başarısız oldu. Lakin bir mühlet sonra onlar da bu güç oyununa dahil olacaklar ve bu durum, Türkiye ya da ABD üzere rastgele bir aktörün tek başına salt bir liderlik kurma eforunu daha da karmaşıklaştıracak. Şimdiye kadar sessiz kalan Çin de en azından yumuşak bir güç olarak uğraşa katılabilir. Daha fazla ülke, bölgeyi kendilerine nazaran şekillendirmek için nüfuz kazanmak uğruna yarışırken, Türkiye, maksimalist hırslarının buharlaştığını görecek.
Aynı vakitte, ortaya çıkan emperyalist rekabetin ekonomik bir boyutu da var. Suriye, birçok ülkenin vekalet savaşlarıyla harap olmuş durumda; bu savaşlar yalnızca yarım milyon insanın hayatını kaybetmesine ve on milyonlarca insanın yerinden olmasına neden olmakla kalmadı, tıpkı vakitte ülkenin altyapısını ve iktisadını de tahrip ett. Artık, yatırım potansiyeli -yani yıkıntılardan yine yapılanma- dünya çapındaki girişimcilerin iştahını kabartmış durumda. 2018’de Türkiye bir askeri operasyonda 56 askerini kaybettiğinde, Erdoğan’ın baş danışmanlarından biri, “Şehit veriyoruz, lakin Türk müteahhitler pastadan daha büyük bir hisse alacak” demişti. Piyasalar da buna katılıyor üzere görünüyor; inşaatla ilgili işletmelerin payları son birkaç günde keskin bir biçimde yükseldi.
Ancak, bilhassa ülkenin kuzeyinde ve güneyindeki askeri çatışmaların bilinmeyen seyri göz önüne alındığında, bu tıp altyapı yatırımlarının sahiden işe yarayıp yaramayacağı belgisiz. ABD ve müttefikleri bölgesel düşmanlarının birçoklarını yok etmiş olsa da işlevsel ve uzun vadeli bir sistem kurma konusunda başarısız oldular. Esad’ın düşüşü farklı olacak mı? Bunu vakit gösterecek. Lakin şunu kesin olarak söyleyebiliriz ki, Amerikan liberal emperyalizminin başarısız olduğu yerde, Türk-İslami emperyalizminin başarılı olması pek mümkün görünmüyor.
*Kaliforniya Üniversitesi (Berkeley) Sosyoloji Bölümü
Çeviren: Nergis Kalkan
Kaynak: https://newleftreview.org/sidecar/posts/erdogans-syria
(DIŞ HABERLER SERVİSİ)